تحلیل مفهومی و مصداقی شکر در صحیفه سجادیه

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد نهج البلاغه، دانشکده الهیات- حقو ق و معارف اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، حقوق و معارف اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات-حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

چکیده

شکرگزاری یکی از عناصر کلیدی در نظام ارزشی و روابط انسانی است؛ به‌گونه‌ای که در قبال نعمت‌های الهی، تجلی عبودیت، و در برابر نیکی‌های دیگران، نشانه‌ای از بلوغ اخلاقی و رشد اجتماعی محسوب می‌شود. این پژوهش با هدف تحلیل جامع ابعاد مفهومی و مصداقی شکر در «صحیفه سجادیه»، به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از استقصای کاملِ فرازهای این اثر گران‌سنگ امام سجاد(ع)، سامان یافته است. در بخش مفهومی، شکر به‌مثابه عنصری هدایت‌گر معرفی می‌شود که از حیث پیوستگی و استمرار، ریشه در ازلیت و جاودانگی نعمت‌های الهی دارد و در‌عین‌حال، تمامی مراتب شکر در پرتو حمد و سپاس الهی معنا می‌یابد. در بخش مصداقی، سه گونه از شکر تفکیک و بررسی شده است: شکر خالق نسبت به مخلوق، شکر مخلوق نسبت به خالق و شکر مخلوق نسبت به مخلوق. یافته‌ها حاکی از آن است که شکر مخلوق نسبت به خالق، بیشترین بسامد را در فرازهای صحیفه داراست؛ در‌حالی‌که شکر مخلوق نسبت به مخلوق، کمترین فراوانی را به خود اختصاص داده است. بر این اساس، می‌توان نتیجه گرفت که شکرگزاری از خداوند، نه‌تنها بُعدی عبادی، بلکه جایگاهی بنیادین در ساختار ارتباطی انسان با خویشتن، خدا و جامعه دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Conceptual and Evidential Analysis of Gratitude in Ṣaḥīfat al-Sajjadīyah

 

Zakiyeh Salehi 1, Hadi zeini malek abad *, 2 Hossein Khakpour3ò[1]  

1, Master's degree in Nahj al-Balāghah, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran.

2 . Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran.

3 Associate Professor, Department of Shia History, Faculty of Literature and Humanities, University of Neyshabur, Neyshabur, Iran.

 

ABSTRACT. Gratitude is a key element in human relationships, serving both as a devotional duty toward God’s blessings and as a sign of moral excellence in interactions with others. This study employs descriptive and analytical methods to explore the conceptual and practical dimensions of gratitude in Ṣaḥīfat al-Sajjadīyah. Conceptually, gratitude is portrayed as an eternal guide for humanity, rooted in the everlasting nature of divine favors, with divine praise taking precedence over other forms of thanks. Practically, gratitude manifests in three dimensions: the creature’s gratitude toward the Creator; the Creator’s gratitude toward the creature; and gratitude among creatures. Quantitative analysis reveals that gratitude from the creature to the Creator is the most frequent, while gratitude among creatures is the least common. These findings underscore the central role of the creature’s gratitude to the Creator within spiritual and ethical life. The study also highlights the unique nature of divine gratitude and the meaningful, though less frequent, gratitude exchanged among creatures. This analysis deepens the understanding of gratitude’s multifaceted role in theological and interpersonal contexts, offering a comprehensive framework for its significance in Islamic spirituality.

KEYWORDS: Gratitude, Praise, Conceptual Analysis, Case Analysis, Ṣaḥīfat al-Sajjadīyah.

 

* Corresponding author. Email: zeini@theo.usb.ac.ir

ò Email(s): zeini@theo.usb.ac.ir, z.salehi1919@gmail.com, DR.khakpour@Neyshabur.ac.ir

  • قرآن کریم
  • صحیفه سجادیه
  • ابن فارس، احمد ابی حسین. (1404). معجم مقائیس اللغة. قم: مکتب الاعلام اسلامی.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. بیروت: نشر دار صادر.
  • انصاریان، حسین. (۱۳۸۸). شرح صحیفه سجادیه. قم: دارالعرفان.
  • آیتی، عبدالحمید. (1375). صحیفه سجادیه. تهران: سروش.
  • جوادی آملی، عبدالله. (1386). رحیق مختوم. قم: اسراء.
  • -------------. (۱۳۹۲). تفسیر موضوعی صحیفه سجادیه. قم: نشر اسراء.
  • جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. تحقیق: عطارد، احمد عبد الغفور. بیروت: دارالعلم للملایین.
  • حسن‌زاده آملی، حسن. (۱۳۸۳). شرح صحیفه سجادیه. تهران: انتشارات فکر روز.
  • حیدری، کمال. (1407). شرح نهایة الحکمة للعلامة الطباطبایی. بیروت: مؤسسه للطباعه و النشر.
  • حیدری، محمدرضا. (1437ق). مبانی تحلیل مفهومی در منطق. قم: مؤسسه نورالهدی.
  • دکامی، محمدجواد . (1401). عبادت و راز و نیاز عاشقانه در تعالیم اسلامی. دوفصلنامه دعاپژوهی, 2(2), 101-111.
  • راوندی، قطب‌الدین. (1406ق). شرح دعای صحیفه سجادیه. قم: دفتر نشر الهادی.
  • رجبی دوانی، محمد. (1395). «نقش مصداق‌ در بازخوانی مفاهیم قرآنی». پژوهش‌های معرفتی در علوم قرآن و حدیث، 4(2): 85–103.
  • رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1396). کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی. قم: مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی.
  • زمخشری، محمد بن عمر. (1979). اساس البلاغه. قم: دار صادر.
  • سبحانی، جعفر. (1421ق). المفاهیم العامة للقرآن. قم: مؤسسه الإمام الصادق.
  • شوشتری، محمدتقی. (1378). بهج‌الصالحین: شرح صحیفه سجادیه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  • شوکانی، محمد بن علی. (1414). فتح القدیر. بیروت: دارا بن کثیر.
  • صدر، سید رضا. (۱۳۷۵). پرتویی از صحیفه سجادیه. تهران: انتشارات اسلامی.
  • طباطبایی، سید‌محمدحسین. (1417ق). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  • طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  • طریحى، فخرالدین محمد. (1375). مجمع البحرین. تحقیق: احمد حسینى اشکورى. تهران: مرتضوی.
  • طهرانی، سید محمدحسین. (1425). نور ملکوت قرآن در شرح ادعیه. مشهد: انوارالحق.
  • عسکری، حسن بن عبدالله. (1400). فروق فی اللغة. بیروت: دار الفاق الجدیدة.
  • عشریه، رحمان ،خرمی، محمد علی و کجوری نژاد، طیّبه . (1402). عوامل تأثیرگذار در پایداری «رزق طیب» ازمنظر امام سجاد علیه السلام.دوفصلنامه دعاپژوهی, 3(5), 42-59
  • فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409). العین. قم: نشر هجرت.
  • فهری، محمدباقر. (۱۳۸۶). شروح و درر منثور از صحیفه کامله. قم: نشر فجر.
  • فیروز‌آبادی، محمدبن یعقوب. (1995). قاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • فیض‌الاسلام، سید علی‌نقی. (1375). ترجمه و شرح صحیفه سجادیه. تهران: انتشارات اسلامیه.
  • فیض‌کاشانی، محمد‌محسن. (بی‌تا). شرح صحیفه کامله سجادیه، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
  • فیومی، احمد بن محمد. (1414). المصباح المنیر. قم: مؤسسة دارالهجرة
  • قرشی، علی اکبر. (1371). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  • متقی هندی، علی بن حسام الدین. (1372). کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال. تهران: فراهانی.
  • محمدی ری‌شهری، محمد. (۱۳۹۴). دانشنامه معارف صحیفه سجادیه. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
  • مدرس افشاری، محمدعلی. (1387). شرح آفاق معرفت در صحیفه سجادیه. قم: مؤسسه فرهنگی فهیم.
  • مدرسی، سید محمد تقی. (1224). المنطق الإسلامی. تهران: دار محبی الحسین( ع)
  • ---------------. (1424ق). منطق و زبان قرآن. بیروت: دارالمعرفه.
  • مدنی شیرازی، سید‌علی خان. (1409). ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین امام علی بن الحسین (ع). تحقیق: محسن حسینی امینی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • مصباح یزدی، محمدتقی. (1378). آموزش فلسفه. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  • ---------------. (۱۳۸۲). آموزش معارف اسلامی (شرح موضوعی صحیفه سجادیه). ج ۱. قم: مؤسسه آموزشی امام خمینی.
  • مطهری، مرتضی. (1374). مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی: بینش اسلامی. تهران: صدرا.
  • ----------. (1387). آزادی انسان. تهران: صدرا.
  • مکارم شیرازی، ناصر. (1421ق). پیام امام سجاد (ع)، قم: مدرسه امام علی(ع).
  • -------------. (1377). اخلاق در قرآن. قم: مدرسه علی بن ابی طالب.
  • نراقی، احمد. (1378). معراج السعادة. قم: انتشارات هجرت.
  • الهی قمشه‌ای، مهدی. (۱۳۸۶). شرح صحیفه سجادیه. تهران: پیام آزادی
دوره 5، شماره 8
شهریور 1404
صفحه 82-103
  • تاریخ دریافت: 31 اردیبهشت 1403
  • تاریخ بازنگری: 18 مرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 21 مرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 30 شهریور 1404