قرائتی عرفانی از زیارت جامعه کبیره: بررسی انطباق مقامات امام معصوم(علیه السلام) با انسان کامل

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار عرفان اسلامی، گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 کارشناسی ارشد عرفان اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان ، ایران

چکیده

چکیده
مفهوم محوری «انسان کامل»، به‌ویژه آن‌گونه که در مباحث عرفانی ابن عربی تئوریزه شده، در کنار جایگاه بنیادین «امام معصوم (ع)» در الهیات شیعی، زمینه‌ای برای بحث‌های تفسیری فراهم آورده است. برخی دیدگاه‌ها در سنت شیعی، قائل به ناسازگاری این دو مفهوم بوده و تلقی عرفانی را در تعارض با مقام الهی امام (ع) می‌دانند. این پژوهش، با طرح فرضیه سازگاری عمیق میان شاخصه‌های انسان کامل و اوصاف امام (ع) که در متون اصیل شیعی قابل‌ردیابی است، به تحلیل تطبیقی متن‌محوری «زیارت جامعه کبیره» می‌پردازد تا این تعارض ادعایی را واکاوی کند. به‌همین منظور، با روش توصیفی‌تحلیلی و رویکرد تطبیقی، ابتدا مؤلفه‌های اصلی انسان کامل از منظر مکتب ابن عربی مشخص شده، سپس با تحلیل محتوای زیارت جامعه، تجلی این مؤلفه‌ها در اوصاف امامان (ع) بررسی گردیده است. یافته‌های تحقیق، انطباق و هم‌سویی عمیق و چشمگیری را در ابعاد متعدد نشان می‌دهد. شاخصه‌های کلیدی انسان کامل، شامل مظهریت اتمّ اسماء و صفات الهی و جامعیت وجودی (کون جامع)، برخورداری از علم لدنی و احاطه علمی، عصمت و طهارت مطلقه، نقش محوری در نظام تکوین (وساطت در فیض، ولایت تکوینی و حفظ عالم)، ارتباط وجودی ویژه با حق (معیت و سریان) و برتری مقامی مطلق، همگی به‌روشنی و با تأکید فراوان در عبارات زیارت جامعه کبیره برای ائمه اطهار (ع) یافت می‌شود. نتیجه‌گیری پژوهش، ضمن تأیید فرضیه اصلی نشان می‌دهد: زیارت جامعه کبیره به‌مثابه سندی معتبر، ضمن رد آن تعارض ادعا شده، امکان ارائه قرائتی را فراهم می‌آورد که امام معصوم (ع) را مصداق اتمّ انسان کامل در چارچوب تعالیم شیعی معرفی کند. این تحقیق بر ظرفیت بالای متون حدیثی و زیارتی شیعه برای فهم مباحث عرفانی و پیوند میان عرفان نظری و کلام امامیه تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


A Mystical Interpretation of Ziyarat Jami‘a Kabira: Examining the Correspondence between the Stations of the Infallible Imam and the Perfect Man

 Mohammad Reza Fereydooni[1]  soheila heidary

Department of Islamic Mysticism, Faculty of Theology, University of Bu-Ali Sina, hamedan, Iran.

 

Abstract

The central concept of the “Perfect Man”—particularly as theorized within Ibn ʿArabi’s mystical framework—alongside the foundational status of the Infallible Imam in Shiʿi theology, has provided fertile ground for interpretive inquiry. Certain perspectives within the Shiʿi tradition have regarded these two notions as incompatible, viewing the mystical interpretation as being in tension with the divinely ordained rank of the Imam. Proceeding from the hypothesis of a deep harmony between the essential features of the Perfect Man and the attributes of the Imam—features that can be traced in authentic Shiʿi sources—this study conducts a comparative analysis centered on the seminal text Ziyarat Jamiʿa Kabira to examine the alleged contradiction. Using a descriptive-analytical method with a comparative approach, the research first identifies the main components of the Perfect Man from the perspective of Ibn ʿArabi’s school of thought, and then, through a content analysis of Ziyarat Jamiʿa Kabira, investigates the manifestation of these components in the attributes ascribed to the Infallible Imams. The findings reveal a remarkable and profound consonance across multiple dimensions. The key characteristics of the Perfect Man—including the supreme manifestation of the Divine Names and Attributes and existential comprehensiveness (al-kawn al-jāmiʿ), possession of divinely bestowed and all-encompassing knowledge, absolute infallibility and purity, a central role in the cosmic order (as mediators of grace, bearers of wilāya takwīniyya, and preservers of creation), a unique ontological relation with the Divine (marked by nearness and immanence), and absolute preeminence in rank—are all clearly and emphatically reflected in Ziyarat Jamiʿa Kabira regarding the Infallible Imams. The study’s conclusion, while confirming the main hypothesis, demonstrates that Ziyarat Jamiʿa Kabira, as an authoritative text, not only refutes the alleged incompatibility but also provides grounds for an interpretation in which the Infallible Imam is presented as the most complete embodiment of the Perfect Man within the framework of Shiʿi teachings. This research underscores the profound capacity of Shiʿi hadith and devotional literature to elucidate mystical concepts and to bridge theoretical mysticism with Imami theology.

KEYWORDS: Perfect Man, Infallible Imam, Ziyarat Jamiʿa Kabira, Theoretical Mysticism, Ibn ʿArabi, Manifestation.

 

[1] . Email: Dr_fereydooni@basu.ac.ir (Corresponding author)

 

  • قرآن کریم.
  • نهج‌البلاغه (صبحی صالح).
  • آشتیانی، سیدجلال‌الدین. (۱۳۸۰). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم. قم: بوستان کتاب.
  • آملی، سیدحیدر. (1394). انوار الحقیقه و اطوار الطریقه و اسرار الشریعه. تهران: انتشارات اسوه
  • ابن ترکه، صائن‌الدین علی بن محمد. (۱۴۲۰ق). اطوار ثلاثه (ح. داوودی، محقق). [نقل در مجله معارف، ۲۶]. (یادداشت: اطلاعات نشر کامل برای قالب‌بندی دقیق‌تر لازم است).
  • ابن عربی، محی‌الدین. (۱۳۷۰). فصوص الحکم (چاپ ابوالعلاء عفیفی). تهران: انتشارات الزهرا.
  • -------------. (۱۳۸۴). فتوحات مکیه (م. خواجوی، مترجم؛ چاپ سوم). تهران: انتشارات مولی.
  • ------------. (بی‌تا-ب). الفتوحات‌المکیه. بیروت: دار صادر.
  • اصفهانی، راغب. (بی‌تا). مفردات غریب القرآن (مع ملاحظات عاملی). بیروت: دار المعروف.
  • امینی، ابراهیم. (بی‌تا). دادگستر جهان (چاپ قدس). قم: انتشارات شفق.
  • جرجانی، میر سید شریف. (۱۳۹۴). تعریفات (ح. سید‌عرب و س. س. نوربخش، مترجمان). تهران: نشر فرزان.
  • جهانگیری،محسن. (۱۳۶۷). محی‌الدین­بن­عربی: چهره برجسته عرفان­اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  • جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۸۶ش). ادب فنای مقربان. (چاپ پنجم). قم: مرکز نشر اسراء.
  • خانی، حامد. (۱۳۸۸). جامعه، زیارت. درک. موسوی بجنوردی (ویراستار)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. (یادداشت: برای دقت بیشتر، شماره جلد و صفحات لازم است).
  • خمینی، روح‌الله.(۱۳۸۵). سیمای­معصومین در اندیشه امام­خمینی(ره). تهران: مؤسسه تنظیم­و نشرآثار امام­خمینی.
  • ----------. (۱۳۸۶). چهل حدیث. (چاپ سی و نهم). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • ----------. (۱۳۹۵). شرح دعای سحر. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • رمضانی، حسن. (1400). عرفان در آیینة قرآن و روایات: عرفان نظری. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  • شیخ­طوسی، محمدبن­الحسن. (۱۴۰۷ق). تهذیب الأحکام (ح.الموسوی خرسان، محقق و مصحح). تهران: دارالکتب الإسلامیه.
  • صدوق، محمد بن علی. (۱۳۸۵ق). علل الشرایع. نجف: المکتبة الحیدریة.
  • ------------. (۱۴۱۳ق). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  • ------------. (۱۴۲۶ق). عیون اخبار الرضا (طبعة ثانیه). بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  • طبرسی، احمد بن علی. (1403ق). الاحتجاج. مشهد. نشر مرتضی.
  • فناری، حمزه. (۱۳۸۴). مصباح الأنس (شرح مفتاح الغیب صدرالدین قونوی) (م. خواجوی، مصحح). تهران: مولی.
  • قبانچی، سید صدرالدین. (۱۴۲۷ق). فی رحاب الزیارة الجامعة الکبیرة. نجف: بقیة العترة.
  • قونوی، صدرالدین. (۱۳۸۱). إعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن (ج. آشتیانی، مصحح). قم: نشر دفتر تبلیغات.
  • قیصری، داوود. (۱۳۸۷). شرح فصوص الحکم (م. خواجوی، مترجم؛ چاپ اول). تهران: انتشارات مولی.
  • کاشانی،عزالدین­محمود. (۱۳۶۷). مصباح­الهدایة و مفتاح­الکفایة (ج.همایی، مصحح،چاپ سوم). تهران:انتشارات هما.
  • کبیر، یحیی. (۱۳۸۴). انسان‌شناسی (انسان کامل) در مکتب فلسفی عرفانی صائن‌الدین ابن ترکه. قم: مطبوعات دینی.
  • کربلایی، شیخ جواد. (۱۴۲۸ق). الأنوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  • کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۹۳). اصول کافی (ح. استادولی، مترجم). تهران: دار الثقلین.
  • -------------. (1407 ق). الکافی. تهران. دارالکتب الاسلامیه
  • مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۴ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
  • مجلسی، محمدتقی. (۱۴۱۶ق). لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  • مظفر، محمدحسن. (1422ق). دلائل الصدق لنهج الحق. قم: موسسه آل البیت.
  • نقوی، سید محمدتقی. (۱۳۷۸). شرح زیارت جامعه کبیره. تهران: مؤسسه نشر امام صادق (ع).

یثربی، سید یحیی. (1397). فریب سراب؛ پژوهشی در شناخت. ارزیابی و نقد تصوف و عرفان. قم: فروغ فردا