تحلیل معناشناختی «حُجُبَ النور» در مناجات شعبانیه بارویکرد قرآنی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دانشیار تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

10.22084/dua.2025.30433.1130

چکیده

مناجات شریف شعبانیه، یکی از مهم‌ترین ادعیه مأثور از جانب ائمه معصومین (علیهم السلام) است که در ادبیات دینی و عرفانی، جایگاه ویژه‌ای دارد. امام خمینی (ره) نیز در بیانات خود بر اهمیت این مناجات تأکید کرده و آن را از معدود ادعیه‌ای دانسته‌اند که تمامی معصومین (علیهم السلام) بدان اهتمام داشته‌اند. در میان فرازهای این مناجات، عبارت «حَتَّى‏ تَخْرِقَ‏ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ‏ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِیرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِک‏» به دلیل عمق معنایی و محتوای غنی، توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. این تحقیق با تأکید بر شواهد قرآنی، روایی و عرفانی تلاش کرده است تصویری دقیق از ماهیت و مصادیق این مفهوم ارائه دهد. اگرچه در آیات قرآن به‌صراحت به این مطلب اشاره نشده است، اما آیاتی که مضامین مرتبط با آن را انعکاس می‌دهند، مورد ارزیابی مفهومی قرار گرفته و مفاهیم مرتبط به آن استخراج شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اصطلاح «حُجُب النور» به موانع تجلیات نورانی الهی اشاره دارد که با وجود هدایت‌گری و روشنگری، به دلیل شدت و عظمت، خود مانعی برای شهود ذات مطلق الهی محسوب می‌شوند. بخشی از این حجاب‌ها در مراتب سلوک قابل خرق است، اما بخشی دیگر، حتی در عالی‌ترین مراتب قرب نیز غیرقابل خرق باقی می‌مانند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


A Semantic Analysis of Hujub al-Nur in the Shabaniyah Supplications: A Quranic Approach

Abstract:
The noble Shabaniyah Supplication is one of the most significant prayers narrated from the infallible Imams (peace be upon them), holding a prominent position in religious and mystical literature. Imam Khomeini (may his soul rest in peace) also emphasized its importance, considering it among the few supplications to which all the infallibles (peace be upon them) were deeply devoted. Among its profound passages, the phrase “until the eyes of hearts pierce the veils of light and reach the source of majesty, and our spirits become suspended in the glory of Your sanctity” has garnered special attention due to its rich content and deep meaning.
This study, drawing upon Quranic, narrational, and mystical evidence, aims to provide a precise understanding of the nature and referents of this concept. Although the exact phrase is not explicitly mentioned in the Qur'an, related verses have been conceptually analyzed, and associated meanings have been extracted. The findings indicate that the term Hujub al-Nur (veils of light) refers to barriers to divine luminous manifestations. Despite being guiding and enlightening, these manifestations, due to their intensity and grandeur, themselves become obstacles to the direct witnessing of the Absolute Divine Essence. Some of these veils can be pierced during stages of spiritual journeying, while others remain impenetrable even at the highest levels of nearness.

Keywords: Hujub al-Nur, semantic analysis, Quranic interpretation, narrational interpretation, Shabaniyah supplications

  • -      قرآن کریم

    • ابن بابویه، محمد بن على. ‏(۱۳۹۸ق). التوحید. ایران، قم: جامعه مدرسین.
    • ابن­بابویه، محمدبن­على. ‏(۱۴۰۳ق)‌. معانی الاخبار.‌ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه­علمیه­قم‏.
    • ابن عر‌بی، محمد بن علی. (بی تا). الفتوحات المکیه. (اربع مجلدات)، بیروت: دارصادر.
    • ابن عر‌بی، محمد بن علی. (۱۴۲۴ق). کتاب الحجب‏. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
    • ابن سیده، علی بن اسماعیل، و هنداوی، عبدالحمید. (۱۴۲۱). المحکم و المحیط الأعظم. لبنان: دارالکتب العلمیه.
    • ابن‌عاشور، محمدطاهربن‌محمدالشاذلی. (بی‌تا).‌ التحریر و التنویر من التفسیر. لبنان، بیروت:مؤسسة التاریخ­العربی.
    • ابن منظور،محمد بن مکرم. ‏(۱۴۱۴ه.ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
    • ابو حامد محمد غزالى. (بی تا)‏.‌‌ إحیاء علوم الدین‏. بیروت: : دار الکتاب العربى.
    • الحیدری، سید محمد. (۱۳۸۱ش)،. معجم الأفعال المتداولة و مواطن استعمالها،. ایران، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
    • ازهرى، محمد بن احمد. (۱۴۲۱ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
    • آملى سید حیدر. ‏(۱۳۶۸ش).‌ جامع الأسرار و منبع الأنوار. تهران: مرکز انتشارات علمى و فرهنگى وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالى.
    • بستانى، فواد افرام‏. (۱۳۷۵ش). فرهنگ ابجدی. تهران: اسلامی.
    • بیضاوی، عبدالله بن عمر. (۱۴۱۸ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. لبنان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    • رشاد، ‌علی اکبر(۱۳۸۴ش).‌ «حجب النور، شرح حجاب‌های نورانی معرفت، در شعر حضرت امام (س)»، کتاب نقد، شماره 35 (‎16 صفحه - از 129 تا 144‌).
    • روزبهان بقلى شیرازى. ‏(۲۰۰۹م). تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن‏. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • زمخشری، محمود بن عمر. (۱۳۹۹ق). أساس البلاغه. لبنان: دار صادر.
    • طباطبایی، محمد‌حسین. (۱۳۵۲ش). المیزان فی تفسیر القرآن. لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    • طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۰۸ق). مجمع البیان،. لبنان: دار المعرفة.
    • طوسی، محمد بن حسن. (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
    • فخر رازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). لبنان: دار إحیاء التراث العربی.
    • فراهیدى، خلیل بن احمد. (۱۴۰۹ه.ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
    • فیروزآبادى، محمد بن یعقوب.‏ (۱۴۱۵ق). القاموس المحیط.‌ بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • فیومى، احمد بن محمد. (۱۴۱۴). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: موسسه دارالهجره.
    • مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۱ه.ش). تفسیر نمونه. تهران: دالکتب الاسلامیه.
    • جوهرى،اسماعیل بن حماد. (۱۳۷۶ه.ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه. بیروت: دار العلم للملایین
    • صاحب، اسماعیل بن عباد. (۱۴۱۴ق). المحیط فى اللغه. بیروت: عالم الکتب‏.
    • عین القضات همدانى. ‏(۱۳۴۱ش). تمهیدات. تهران: دانشگاه تهران.
    • غراب، محمود. (۱۴۱۰ق). رحمه من الرحمن فی تفسیر و إشارات القرآن . بی نا.
    • کلینى، محمد بن یعقوب. ‏(۱۴۰۷ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    • مومنی، ‌سارا (۱۳۹۳ش). «بررسی انواع اضافه و رابطه‌ی معنایی و بلاغی مضاف با مضاف‌الیه». دانشگاه یزد، پردیس علوم انسانی و اجتماعی، دانشکده زبان‌های خارجی.
    • مولانا جلال الدین محمد بلخى. (۱۳۷۳ش). مثنوی معنوی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
    • مهنا، عبد الله علی. (۱۴۱۳ق)‌. لسان اللسان. لبنان: دار الکتب العلمیة