تحلیل سبک‌شناسی آوایی و واژگانی دعای افتتاح

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران،

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران،

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران،

10.22084/dua.2025.30400.1124

چکیده

       این پژوهش با هدف تحلیل سبک‌شناسی آوایی و واژگانی دعای شریف افتتاح، یکی از متون پرکاربرد عبادی در فرهنگ اسلامی، انجام شده است. دعای افتتاح به لحاظ محتوایی سرشار از مفاهیم توحیدی، ولایی و اخلاقی است که در شب‌های ماه رمضان قرائت می‌شود. با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و رویکرد سبک‌شناسی لایه‌ای، ساختار زبانی این دعا در دو سطح آوایی و واژگانی بررسی شده است. در سطح آوایی، ویژگی‌هایی چون تکرار حروف، قافیه داخلی، ردیف، سجع، جناس و وزن هجایی، باعث ایجاد موسیقی درونی و تأثیر عاطفی بر مخاطب شده است. در سطح واژگانی، گزینش دقیق واژگان با بار معنایی عمیق، تکرار واژگان کلیدی و استفاده از ترکیبات مترادف و متضاد، نشان‌دهنده ظرافت ادبی دعاست. یافته‌ها نشان می‌دهد که دعای افتتاح نه‌تنها یک متن عبادی، بلکه اثری هنری با ساختاری هدفمند و زبانی ادبی است که به انتقال مفاهیم دینی، القای عواطف معنوی و ماندگاری فرهنگی کمک می‌کند. این مقاله می‌تواند الگویی برای تحلیل سبک‌شناسی سایر متون دینی باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


A Phonetic and Lexical Stylistic Analysis of Du'a al-Iftitah

Abstract:
This study aims to analyze the phonetic and lexical stylistic features of the noble Du'a al-Iftitah, one of the widely recited devotional texts in Islamic culture. Du'a al-Iftitah is rich in monotheistic, Imamic, and ethical concepts and is recited during the nights of Ramadan. Using a descriptive-analytical method and a layered stylistic approach, the linguistic structure of this prayer is examined at two levels: phonetic and lexical. At the phonetic level, features such as letter repetition, internal rhyme, refrain, sajʿ (rhymed prose), jinās (paronomasia), and syllabic rhythm contribute to inner musicality and emotional impact on the listener. At the lexical level, the precise selection of words with deep semantic resonance, repetition of key terms, and the use of synonymous and antonymous compounds reflect the literary subtlety of the prayer. The findings show that Du'a al-Iftitah is not only a devotional text but also an artistic work with a purposeful structure and literary language that aids in conveying religious meanings, evoking spiritual emotions, and ensuring cultural endurance. This article may serve as a model for the stylistic analysis of other religious texts.

Keywords:
Stylistics, Linguistic Analysis, Phonetic Analysis, Lexical Analysis, Du'a al-Iftitah

  • ابن الاثیر، ضیاءالدین. (1420ق). المثل السائرفی ادب الکاتب والشاعر. تحقیق الشیخ کامل محمد عوضیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • ابن‌جنی، ابوالفتح‌عثمانی. (1425ق). سرصناعه الاعراب. تحقیق محمدحسن اسماعیل و عامر احمد رشدی شحاته. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • ابن‌سناءالملک. (1406ق). دارَةُ الطِّراز فی عَمَلِ الموشَّحات. به‌ کوشش: احسان عباس. بیروت: دارالثقافه.
  • ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم. (1405ق). لسان العرب. قم: نشرادب حوزه.
  • احمد نخله، محمود. (1981م). لغه القرآن الکریم فی جزء عم. مصر: دارالنهضه العربیه.
  • العسکری، أبو الهلال. (1319ش). الصناعتین. آستانه: مطبعة محمود بک.
  • ایران‌زاده، نعمت الله. (1377ش). «نظری به تدوین دانش بدیع در ادب فارسی». دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی. شماره6. ص107.
  • بشر، کمال. (2000م). علم الأصوات. الطبعة الأولی. القاهرة: دارالغریب للطباعة و النشر و التوزیع.
  • بهار، محمدتقی. (1367ش). سبک‌شناسی نثر. تهران: پرستو و امیرکبیر.
  • بیگلری، حسن. (1366ش). سرالبیان فی علوم القرآن. تهران: نشرسنایی.
  • تفتازانی، سعدالدین. (1385ش). شرح المختصر. چاپ دوم. اسماعیلیان. قم.
  • حسینی‌طهرانی، محمدحسین. (1396ش). شرح فقراتی از دعا افتتاح. تهران: مکتب ‌وحی.
  • جرجانی، عبدالقاهر. (1991م). اسرار البلاغه. القاهره: مطبعه المدنی
  • جیرو، بییر.( 1994م). الأسلوبیة ترجمة منذر عیاشی. الطبعة الثالثة. بیروت: مرکز الانماط الحضاری.
  • زهد، حمیده. ( 1401ق). مستندات قرآنی حمدهای دعای افتتاح. دکتر زینب روستایی. دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم.
  • سوسور، فردینان دو. (1378ش). درس‌های زبان‌شناسی همگانی. گردآوری آلبرت سشئه وچارلزبالی. ترجمه نازیلا خلخالی. تهران: فرزان.
  • شمیسا، سیروس. (1374ش). کلیات سبک‌شناسی. چاپ سوم. تهران: انتشارات فردوسی.
  • سید بن طاوس، علی بن موسی. (1418ق). اقبال الاعمال. قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
  • شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1367ش). موسیقی شعر. تهران: انتشارات آگاه.
  • صفوی، کوروش. ( 1121 ش). از زبا‌ن‌شناسی به ادبیات. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنراسلامی.
  • طیب، عبدالله. (1970م). المرشد الی فهم اشعارالعرب و صناعتها. بیروت: دارالفکر.
  • عباس، حسن. (1998م). خصائص الحروف العربی و معانی‌ها، دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
  • علوی یمینی، یحیی بن حمزه. ( 1914 م). الطراز المتضمن لأسرار البلاغه. مصر: مطبعه المقتطف.
  • علی‌الصغیر، محمدحسین. (2000م). الصوت اللغوی فی القرآن. بیروت: دارالمورخ العربی.
  • عمران پور، محمدرضا. (1386ش). «اهمیت عنصر و ویژگی‌های ساختاری واژه در گزینش واژگان شعر».گوهرگویا، 1، 167.
  • فتوحی، محمود. (1391ش). سبک‌شناسی نظریه‌ها. رویکردها و روش‌ها. تهران: انتشارات سخن.
  • فرج، حسام احمد. (2007م). نظریه علم النص. القاهره: مکتبه الاداب.
  • فردونک، پیتر. (1393ش). مبانی سبک‌شناسی. مترجم: محمد غفاری. تهران: نشرنی.
  • فرشیدورد، خسرو. (1344ش). «پیوند در زبان فارسی (بررسی یک مبحث دستوری)». وحید. سال دوم. شماره هفتم.
  • قاسم پیوندی، زهرا؛ ابن الرسول، سید محمد رضا؛ خاقانی، محمد. (1393ش). «سبک‌شناسی دعا مکارم الاخلاق»، نشریه علوم حدیث. 73. 3-27.
  • قرائتی، محسن. (1392ش). شرح دعای شریف افتتاح. قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود.
  • کفعمی، ابراهیم بن علی. (1405ق). المصباح. قم: الشریف الرضی.
  • مجاهد، عبدالکریم. (2005م). علم اللسان العربی. فقه اللغه العربیه. عمان: داراسامه.
  • مجلسی، محمدباقر. (1423ق). زاد المعاد. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
  • موسوی بلده، محسن. (1392ش). حلیه‌القرآن (سطح2). دوم. تهران: انتشارات تلاوت با همکاری انتشارات کاتبان وحی.
  • مهدوی‌کنی، محمدرضا. (1381ش). ترجمه و شرح دعا افتتاح. تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.
  • وحیدیان‌ کامیار، تقی. (1379ش). بدیع از نگاه زیبایی‌شناسی. تهران: دوستان.
  • یاکوبسن، رومن. (1386). «زبان‌شناسی و شعر». در مجموعه مقالات زبان و معنا. ترجمه: باقری و فتوحی. تهران: سروش.

 

  • Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). Cohesion in English. London: Longman