بررسی و تحلیل روشهای مقابله با چشم زخم در روایات شیعه

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه وکلام اسلامی، دانشکده الهیات ومعارف‌اسلامی، دانشگاه علامه‌طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
باور به تأثیر چشم زخم از باورهای شایع بین اقوام گوناگون است. از دیرباز مردم برای جلوگیری و دفع آسیب‌های ناشی از چشمِ بد دست به اقدامات گوناگونی می‌زدند. این نوشتار در صدد پاسخ به این سؤال است که در فرهنگ اسلامی چه راهکاری برای رویارویی با این چالش ارائه شده است. به این منظور با استفاده از روش تحلیلی‌توصیفی و منابع کتابخانه‌ای میراث روایی شیعه‌پژوهیده، روایات مرتبط گردآوری، تحلیل و بررسی شده و میزان اعتبار هر یک مشخص شده است. در فرهنگ دینی، مهم‌ترین روش جلوگیری از چشم زخم و درمان ناشی از آن، مبتنی بر دعا و ارتباط با خدا پیشنهاد شده است. اما بیشتر دعاهای مقابله با چشم زخم دچار آسیب‌های متنی و سندی هستند که اعتماد به آن‌ها را کاهش می‌دهد. طب الائمه(ع)، مکارم الاخلاق و برخی منابع متأخر مانند مصباح کفعمی و بحار الانوار بیشترین میزان روایات و ادعیه مربوط به چشم زخم را گزارش کرده‌اند. بخش قابل‌توجهی از این روایات از منابع اهل سنت أخذ و اقتباس شده‌اند. بخشی از دعاهای دفع یا درمان چشم زخم که از نظر محتوایی مقبول هستند، می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Investigating and Analyzing the Methods of Dealing with the Evil Eye in Narrations

Belief in the influence of the evil eye is one of the common beliefs among different ethnic groups. For a long time, people have taken various measures to prevent and ward off the harm caused by the evil eye. This article aims to answer the question: What solutions are provided in Islamic culture to confront this challenge? To address this, the study employs an analytical-descriptive method and utilizes library sources to explore Shia narrative heritage. Relevant narrations have been collected, analyzed, and reviewed, with their validity determined. In religious culture, the most significant method of preventing and treating the effects of the evil eye is based on prayer and communication with God. However, most of the prayers against the evil eye suffer from textual and documental weaknesses that reduce their reliability. Sources such as Tibb al-A'imma (a.s.), Makarem al-Akhlaq, and some later works like Misbah al-Kaf'ami and Bihar al-Anwar contain the largest collection of narrations and supplications related to the evil eye. A significant portion of these narrations has been derived or adapted from Sunni sources. Nevertheless, some of the supplications for warding off or treating the effects of the evil eye, which are acceptable in terms of content, can still be utilized.

Keywords: evil eye, treatment, confrontation, traditions, amulets

  • فهرست منابع:

    • ابن ابی جمهور احسائی، محمد بن علی.(1403ق). عوالی اللئالی. قم: بی‌نا.
    • ابن ابی شیبه، عبد الله بن محمد.(1409ق). المصنف. بیروت: دارالفکر.
    • ابن اثیر، مبارک بن محمد.(1364ش). النهایة فی غریب الحدیث. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    • ابن بابویه قمی، علی،(1406ق). فقه الرضا(ع)(منسوب). قم: آل البیت(ع)،
    • ابن بسطام، عبد الله و حسین.(1411ق). طب الائمه(ع). قم: انتشارات رضی، قم.
    • ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی.(1386). الموضوعات. مدینه: المکتبة السلفیة.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــ.( 1418ق). کشف المشکل من حدیث الصحیحین. الریاض: دار الوطن للنشر.
    • ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی.(1415ق). الاصابه فی معرفه الصحابه. بیرو ت: دار الکتب العلمیه.
    • ابن حنبل، احمد.(بی تا). المسند.بیروت: دار صادر.
    • ابن شهر آشوب، محمد بن علی. (بی‌تا). معالم العلما. قم: بی‌نا.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــ.(۱۳۷۶). مناقب آل أبی طالب. نجف:مطبعه الحیدریه.
    • ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله.(2000م). الاستذکار. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1387ق). التمهید. مغرب: وزارة الأوقاف.
    • ابن عساکر، علی بن حسن.(1415ق). تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دارالفکر.
    • ابن غضائری، احمد بن حسین.(1380ش). رجال ابن غضائری. قم: دارالحدیث.
    • ابن فارس، احمد.( 1404ق). معجم مقاییس اللغة. مکتبة الإعلام الإسلامی.
    • ابن قیم جوزیه، محمد بن أبی بکر.(بی‌تا). الطب النبوی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید.(بی‌تا). السنن. بیروت: دارالفکر.
    • ابن منظور، محمد بن مکرم.(1405ق). لسان العرب. قم: نشر ادب الحوزه.
    • اتان کلبرک.(1371ش). کتابخانه ابن طاووس؛ ترجمه: قرائی، سید علی و جعفریان، رسول؛ قم، کتابخانه آیه‌ الله مرعشی.
    • اثباتی، اسماعیل. (1402ش). «واکاوی مبانی نقلی اعتقاد به تأثیر آیۀ «وَ اِن یَکاد» برای دفع چشم زخم». سال چهاردهم. شماره 55. صص 181-213.
    • بخاری، محمد بن اسماعیل.(1401ق). صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
    • بیهقی، احمد بن حسین.(1410ق). شعب الایمان.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1405ق). دلائل النبوه. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(بی‌تا). السنن الکبری. بیروت: دار الفکر.
    • ترمذی، محمد بن عیسی.(1403ق). السنن. بیروت: دارالفکر.
    • جصاص،(1415). أحکام القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیه.
    • جمعی از مؤلفین.(1363ش). الاصول السته عشر. قم: دارالشبستری.
    • حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله.(بی تا). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دار المعرفة.
    • حر عاملی، محمد بن حسن.(1414ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
    • خصیبی، حسین بن حمدان.(1991م). الهدایة الکبری. بیروت: مؤسسة البلاغ.
    • ذهبی، شمس الدین.(1413ق). سیر اعلام النبلاء. بیروت: مؤسسه الرساله.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1418). المغنی فی الضعفاء. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1382). میزان الاعتدال. تحقیق: علی محمد البجاوی. بیروت: دار المعرفه.
    • الزحیلی، وهبه.(۱۴۲۷). التفسیر الوسیط. بیروت: دار الفکر.
    • سعدی، مصلح الدین بن عبدالله.(1359ش). بوستان سعدی. تصحیح: غلام‌حسین یوسفی. تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
    • سید بن طاوس.(1409ق). الأمان مِن أَخطار الاسفار و الزمان. قم: آل البیت(ع).
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1412). المجتنی من دعاءالمجتبی. مشهد: بی‌نا.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1414ق). مهج الدعوات و منهج العبادات. بیروت. موسسه اعلمی.
    • حربی، ابراهیم بن اسحاق.(1405ق). غریب الحدیث. جده. دار المدینة.
    • حلی، یوسف بن مطهر.(1417). خلاصة الاقوال. قم: نشر الفقاهه.
    • حلیمی جلودار، حبیب الله و قربانی لاکتراشانی، فاطمه. (1399ش). «اعتبار‌سنجی روایت حسن بصری در کار‌آمدی آیه و ان یکاد در دفع چشم زخم». حدیث‌پژوهی. بهار و تابستان 1399.صص75-98.
    • صالحی شامی، محمد بن یوسف. (1414ق). سبل الهدی و الرشاد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • صدوق، محمد بن علی.(1368ش). ثواب الاعمال. قم. شریف رضی.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1362). الخصال. تصحیح: علی اکبر غفاری.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1361ش). معانی الاخبار. قم: انتشارات اسلامی.
    • ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). من لایحضره الفقیه. قم: نشر اسلامی.
    • طباطبایی، محمد حسین.(بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامی.
    • طبرانی،(بی‌تا). المعجم الکبیر. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • طبرسی، حسن بن فضل.(1392ق). مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی.
    • طبرسی، فضل بن حسن.(1415ق). مجمع البیان. بیروت: مؤسسة الأعلمی
    • ــــــــــــــــــــ.(1418). جوامع الجامع. قم: انتشارات اسلامیطوسی، محمد بن حسن.(1404). اختیار معرفة الرجال قم: مؤسسة آل البیت(ع
    • ـــــــــــــــــــــــــــ.(1414ق). امالی. قم: دار الثقافه.
    • ـــــــــــــــــــــــــــ.(1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • ــــــــــــــــــــــــــــ. (1415) رجال. قم: نشر اسلامی.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــ. الف(1417ق). العده فی اصول الفقه. قم: تیزهوش.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــ. ب(1417ق). الفهرست. قم: نشر الفقاهه.
    • ـــــــــــــــــــــــــــ.(1411ق). مصباح المتهجد. بیروت.
    • عبدالرحمن عبدالمنعم، محمود. (بی‌تا). معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة. قاهره: دار الفضیلة.
    • عقیلی حلبی(ابن العدیم)، عمر بن احمد.(1407ق). بغیه الطلب فی تاریخ حلب. دمشق.
    • فخر رازی، محمد بن عمر.(بی‌تا). تفسیر کبیر رازی(مفاتیح الغیب). بی‌جا: بی‌نا.
    • فیروز آبادی، محمد بن یعقوب.(بی‌تا). القاموس المحیط. بیروت: دارالعلم.
    • قطب الدین راوندی، سعید بن هبه الله(1407). الدعوات(سلوه الحزین). قم: مدرسة الإمام المهدی(ع).
    • ‏‫ قاضی نعمان مغربی، نعمان بن محمد.(1963م). دعائم الاسلام. قاهرة: دارالمعارف.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــ.(1414ق). شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الأطهار. قم: نشر اسلامی.
    • کریمیان، محمود(1395ش). «حدیث «لاعدوی»: انتساب ومفهوم شناسی». فصل‌نامه علوم حدیث، دوره21، شماره 79.
    • کفعمی(1403ق). ابراهیم بن علی. جنة الأمان(المصباح). بیروت: موسسه اعلمی.
    • ‏‫کلینی، محمد بن یعقوب.(1363ش). الکافی. تهران: اسلامیه.
    • مالک بن انس.(1406ق). الموطا. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    • متقی هندی، علاءالدین علی.(1409). کنز العمال. بیروت: موسسه الرساله.
    • مجلسی، محمد باقر.(۱۴۰۳). بحار الانوار. بیروت: الوفاء.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1400ق). مرآه العقول. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    • مسلم بن حجاج.(بی‌تا). صحیح مسلم. بیروت: دارالفکر.
    • مصطفوی،حسن.(1417ق).التحقیق فی­کلمات القرآن­الکریم.تهران: مؤسسة الطباعة والنشروزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی. ملاحسنی، علی‌رضا.(1390ش). چشم زخم در قرآن، روایات، تاریخ و فرهنگ. قم: بوستان کتاب.
    • ملاصالح مازندرانی، محمد.(1421ق). شرح اصول الکافی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • نوری، میرزا حسین.(1408ق). مستدرک الوسائل. بیروت: آل البیت علیهم السلام.
    • نجاشی احمد بن علی.(۱۴۱۶). رجال النجاشی. قم: انتشارات اسلامی.
    • نجفی، محمد حسن(1365ش). جواهر الکلام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • نمازی شاهرودی، علی.(۱۴۱۲). مستدرکات علم رجال الحدیث. ابن مؤلف.
    • وسترمارک، ادوارد.(1396ش). بازماندههایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی. مترجم: بلوکباشی، علی. تهران: فرهنگ جاوید.
    • هیثمی، نور الدین علی بن ابی بکر. (1408ق). مجمع الزوائد ومنبع الفوائد. بیروت: دارالکتب العلمیه
دوره 4، شماره 6
شهریور 1403
صفحه 111-145
  • تاریخ دریافت: 10 خرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 04 شهریور 1403
  • تاریخ پذیرش: 17 شهریور 1403
  • تاریخ انتشار: 31 شهریور 1403