نقش پادگفتمان در شکل‌گیری هویت‌های اجتماعی و فرهنگی (مطالعه موردی: دعای پنجم صحیفه سجادیه)

محبی, گل افروز; نوازنی, رحمان

doi:10.22084/dua.2024.29762.1094

نقش پادگفتمان در شکل‌گیری هویت‌های اجتماعی و فرهنگی (مطالعه موردی: دعای پنجم صحیفه سجادیه)

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

¹ دکتری زبان و ادبیات عرب، دانشگاه کاشان

² دکتری زبان و ادبیات عرب، و استاد مدعو دانشگاه کاشان

10.22084/dua.2024.29762.1094

چکیده

دعای پنجم صحیفه سجادیه، به‌عنوان یک متن دینی، حاوی پیام‌های عمیقی در مورد رابطه انسان و خدا، جامعه و قدرت است. این دعا با ایجاد یک پادگفتمان قوی در برابر بسیاری از باورها و ارزش‌های رایج، به‌عنوان یک منبع الهام‌بخش برای افراد در جستجوی معنویت و عدالت عمل می‌کند. مقالۀ حاضر با هدف بررسی تأثیر بنیادین پادگفتمان‌ها بر شکل‌دهی ایدئولوژی متون به‌ویژه متن دعا انجام شده است. مسألۀ پژوهش، این است که چگونه پادگفتمان به‌عنوان یک فرایند زبانی بنیادین، نقش محوری در ساخت معنا، هویت‌بخشی و اعمال قدرت ایفا می‌کند. برای ارزیابی فرضیات، این جستار با روش تحلیل گفتمان انتقادی و با هدف بررسی آثار عملی کاربست پادگفتمان در متن دعا صورت‌گرفته تا جهان‌بینی نهفته در این متن تبیین شود. نتایج به‌دست آمده، نشان می‌دهد که امام سجاد (ع) با مفاهیم عمیق فلسفی، اجتماعی و سیاسی در این دعا و طرح پرسش‌های بنیادین به عنوان یک متن پادگفتمانی عمل می‌کند و به چالش کشیدن باورهای رایج و ساختارهای قدرت می‌پردازد. در دعای پنجم، پادگفتمان‌های مختلفی مانند قدرت، دانش، عدالت، تقدیرگرایی، فردگرایی، مادی‌گرایی و ظلم شناسایی شده‌اند. این دعا با تاکید بر قدرت مطلق خداوند در مقابل قدرت‌های محدود زمینی، به نوعی به نقد ساختارهای قدرت سیاسی و اجتماعی می‌پردازد و با تاکید بر وحدت با خداوند و وابستگی انسان به او، به فردگرایی افراطی و نگاه فردمحور به زندگی، نقد وارد می‌کند. هم‌چنین با درخواست عدالت و رحمت الهی، به نقد بی‌عدالتی‌های موجود در جهان می‌پردازد. این پادگفتمان‌ها به‌دنبال ایجاد یک جامعۀ عادلانه‌تر، معنوی‌تر و مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی هستند.

کلیدواژه‌ها