رابطه ساختاری و محتوایی دعای عرفه منقول از امام حسین(ع) و دعای عرفه صحیفه سجادیه

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

چکیده

یکی از دغدغه‌های مهم پژوهشگران علوم اسلامی، ضرورت به‌کارگیری روش‌های تحقیق میان‌رشته‌ای نوین در کنار روش‌های معمول و سنتی در نقد و فهم نصوص دینی است. از جمله این روش‌های تحقیق متن‌محور و اِسنادی مناسب جهت تحلیل نصوص دینی، روش «تحلیل محتوا» می‌باشد که تکنیک‌های کمّی و کیفی مختلفی دارد و لازم است ضمن اتخاذ تکنیک مناسب، مراحل اجرای آن متناسب با ماهیت خاص نصوص دینی، بومی‌سازی شود. در این پژوهش، تلاش شده تا در راستای متناسب‌سازی این روش جهت نقد و فهم نصوص دینی، کارکردها و تفاوت‌های دو تکنیک «تحلیل محتوای مضمونی» و «تحلیل محتوای مقوله‌ای» تبیین گردد. به همین منظور با انتخاب دو متن دعای عرفه منقول از امام حسین(ع) و دعای عرفه منقول از امام سجاد(ع) به‌عنوان جامعه آماری تحقیق تلاش گردید تا ساختار هندسی هر دعا و رابطه ساختاری و محتوایی میان آن‌ها با یکدیگر بررسی شود. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که تأکید بر خداشناسی با الگویی واحد و نیز معرفی راهنمایان دینی، مهم‌ترین وجه اشتراک این دو متن می‌باشد. در عین حال، تبیین نیازهای مردم در عصر حیات هر دو امام، وجوه اختلاف و تفاوت میان متن دو دعا بوده که باعث شده در دعای عرفه امام حسین(ع) با موضوع انسان‌شناسی و تبیین جایگاه افراد در جامعه اسلامی، و در دعای عرفه امام سجاد(ع) با موضوع امام‌شناسی و تبیین وظایف شیعیان نسبت به ائمه اطهار(ع) مواجه باشیم. بنابراین، هر دو متن مستقل از هم‌دیگر، دارای کارکردهای مشخص دینی و اجتماعی هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


Comparative Content Analysis of Arafa Prayer Narrated by Imam Hussein and Arafa Prayer Narrated by Imam Sajjad 

Abstract:

One of the major concerns of Islamic scholars is the necessity of employing modern interdisciplinary research methods alongside traditional approaches for the critique and understanding of religious texts. Among these text-focused and documentary research methods suitable for analyzing religious texts, the method of "content analysis" stands out, which has various quantitative and qualitative techniques. It is essential to adapt these techniques to suit the unique nature of religious texts. In this research, an effort has been made to align this method for the critique and understanding of religious texts by explaining the functions and differences between two techniques: "thematic content analysis" and "categorical content analysis." To this end, by selecting two texts of the Arafa prayer narrated by Imam Hussein (peace be upon him) and the Arafa prayer narrated by Imam Sajjad (peace be upon him) as the research sample, an attempt was made to examine the geometric structure of each prayer and the structural and content relationship between them. The findings of the research indicate that the emphasis on theology with a unified model and the introduction of religious guides are the most significant common features of these two texts. Meanwhile, explaining the needs of the people during the lifetime of each Imam is the point of difference between the texts of the two prayers. This difference results in Imam Hussein's Arafa prayer (peace be upon him) addressing anthropology and explaining the position of individuals in Islamic society, while Imam Sajjad's Arafa prayer (peace be upon him) addresses Imamology and elucidates the duties of Shiites towards the pure Imams (peace be upon them). Therefore, each text, independently of the other, possesses specific religious and social functions.

Keywords: Hadith critique, Arafa prayer, content analysis method, categorical analysis, thematic analysis

  • فهرست منابع

    • قرآن کریم.
    • صحیفه سجادیه. (1383ش). ترجمه­ حسین استادولی، قم: انتشارات الهادی.
    • ابن‌طاووس، علی‌بـن‌موسی. (1419ق). اقبال الاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه. محقق: جواد القیومی الاصفهانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    • اخوان مقدم، زهره؛ حبیب‌پور، زهرا. (1396ش). «تحلیل محتوای دعای عرفه منسوب به امام ‏حسین(ع)». آیت بوستان (پژوهش‌نامه معارف حسینی)، شماره 8.
    • امین عاملی، محسن. (1403ق). البحر الزخار. بیروت: شرکه ‌للطباعه و النشر.
    • باردن، لورنس. (1375ش). تحلیل محتوا. ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی‌دوزی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
    • حاجی‌خانی، علی؛ عبادی، سید‌محمدباقر؛ رحمانی فیروزجایی، مرضیه؛ مرادی، لیلا. (1397ش). «بررسی و تحلیل آموزه‌های عرفانی دعای عرفه امام حسین(ع)»، پژوهش‌نامه معارف حسینی، سال3، شماره 11، صص ۹۷-۱۳۴.
    • حبیب‌پور، زهرا. (1392ش). پایان‌نامه کارشناسی ارشد: تحلیل محتوای دعای عرفه منسوب به امام ‏حسین (ع)، تهران: دانشگاه شاهد.
    • خامنه‌ای، سیدعلی. (1372ش). سخنرانی در تاریخ 5/3/1372ش، قابل ‌دسترسی در پایگاه اینترنتیِ Khamenei.ir.
    • خامنه‌ای، سیدعلی (1376ش). سخنرانی در تاریخ 13/9/1376ش، قابل ‌دسترسی در پایگاه اینترنتیِ Khamenei.ir.
    • مهروش، فرهنگ. (1382ش). پایان‌نامه کارشناسی ارشد: هویت و انتساب صحیفه سجادیه با تکیه بر شاخصه های متن، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
    • مهروش، فرهنگ. (1392ش). «دفاع از اصالت ادعیه اهل بیت علیهم‌السلام؛ مطالعه موردی دعای عرفه»، حدیث پژوهشی، شماره 14، صص 57-94.
    • رضی بهابادی، بی‌بی سادات؛ عترت‌دوست، محمد؛ محمدی، فائزه. (1402ش). «الگوی جامع تجلیل از پیامبر اکرم(ص) و اهل‌ بیت(ع) مبتنی بر تحلیل محتوای دعای عرفه امام سجاد(ع)»، علوم قرآن و حدیث، سال 55، شماره 2، پیاپی 111، صص154-117.
    • زبیدی، محمد‌مرتضی. (1423ق). اتحاف السادة المتّقین. مصر: المطبعة ‏الخیریه.‏
    • ساروخانی، باقر. (1382ش). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    • سجادی، سیده‌رقیه؛ عترت دوست، محمد؛ بهارزاده، پروین. (1402ش). «آسیب‌شناسی جامعه اسلامی مبتنی بر تحلیل محتوای خطبه فدکیه حضرت زهرا(س)»، مطالعات فهم حدیث، سال9، شماره18، صص9-35، doi:10.30479/mfh.2023.15936.2019.
    • صاحب جواهر. (1362ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    • عترت‌دوست، محمد. (1398ش). «روش‌شناسی فهم حدیث در فرایند سه‌گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان»، دوفصل‌نامه حدیث‌پژوهی، سال11، شماره21، صص291-320.
    • عترت دوست، محمد. (1401ش). آشنایی با روش تحلیل محتوای نصوص دینی. تهران: دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
    • عترت‌دوست، محمد؛ فتاحی‌زاده، فتحیه؛ حسینی‌زاده، زینب؛ رضایی‌مقدم، محمد. (1399ش). «تبیین ساختار هندسی خطبه‌های سه‌گانه غدیر با استفاده از روش تحلیل محتوای مقوله‌ای»، امامت‌پژوهی، سال9، شماره25، صص99-128. Doi:10.22034/jep.2020.202531.1113.
    • عترت‌‌دوست، محمد؛ محمدی، فائزه؛ رضی بهابادی، بی‌بی‌سادات. (1401ش). «امام‌شناسی مبتنی بر تحلیل محتوای دعای عرفۀ امام سجاد(ع)»، فصل‌نامه سفینه، شماره 74، صص 138-169، Doi: 20.1001.1.17350689.1401.19.74.3.0
    • عترت‌دوست، محمد؛ مهدیه احمدی. (1400ش). «راه‌کار‌های مقابله با اشرافی‌گری بر مبنای تحلیل محتوای نامه امام علی(ع) به عثمان بن حنیف»، فصل‌نامه اسلام و مطالعات اجتماعی، سال9، شماره34، صص69-94.
    • عمرانی، سید‌محمود. (1390ش). «بررسی سند و ذیل دعای عرفه امام حسین(ع)»، فصلنامه مشکوه، شماره 110، صص62-74.
    • عمرانی، سید‌محمود. (1391ش).«کتاب‌شناسی توصیفی دعای عرفه امام حسین(ع)»، زلال وحی،شماره 22،صص8-26.
    • فاضلی، قادر. (1386ش). عرفان عرفه. قم: نشر دین‌پژوه.
    • فیروزان، توفیق. (1360ش). گام های عملی تحلیل محتوا. تهران: نشر صبح.
    • قمی، شیخ‌عباس. (1370ش). مفاتیح الجنان. قم: راه روشن.
    • کرباسچی، محمد‌مهدی. (1385ش). پایان‌نامه کارشناسی ارشد: بررسی متن، سند، شروح و نسخ خطی مـصادر اولیه قـسمت دوم دعـای عرفه. تهران: دانشکدۀ علوم حدیث.
    • کربلایی، ساره. (1393ش)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد: تحلیل دعای عرفه امام حسین (ع) بر اساس مبانی تربیتی در اسلام. تهران: دانشگاه الزهرا(س).
    • کریپندورف، کلوس. (1378ش). تحلیل محتوا، ترجمه هوشنگ نایب. تهران: انتشارات روش.
    • کریم‌زاده، نرگس. (1395ش). مستندات قرآنی دعای عرفه امام سجاد(ع). تهران: نشر هاجر.
    • کفعمی، ابراهیم بن علی. (1418ق). البلد الأمین و الدرع الحصین. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمـطبوعات.
    • مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار الجامعة فی درر الاخبار الائمة الاطهار علیهم السلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    • محلاتی، حیدر. (1395ش). «بررسی تطبیقی دعای عرفۀ امام حسین(ع) و امام سجاد(ع)»، آیت بوستان (پژوهش‌نامه معارف حسینی)، شماره 4، صص106-122.
    • محمدی، فائزه. (1399ش). پایان‌نامه کارشناسی ارشد: تحلیل محتوای دعای عرفه‌‌ صحیفه سجادیّه. تهران: دانشگاه الزهرا.
    • مصطفائی، محمد؛ گرایلی، بتول؛ دهقانی، فرزاد. (1402ش). «تحلیل مضمون شکر در دعای عرفه امام حسین(ع)»، مطالعات فهم حدیث، سال 10، شماره 19، صص 185-208.
    • هولستی، اُل.آر. (1373ش). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی. ترجمه: نادر سالارزاده امیری، تهران: دانشگاه علامه ‏طباطبایی.
    • Etrat Doost, Mohammad, (2023), Individual and Social Lifestyle Model based on Analyzing the Content of Imam Sajjad (pbuh) Prayer of Arafa, International Journal of Imam Hossein University Islamic Humanities, Volume 1, Issue 1, Pages 71-85.